Το Σύμπαν διέπεται από βία. Η ζωή είναι αποτέλεσμα αυτής της βίας. Ο άνθρωπος διακατέχεται από ποικίλες μορφές βίας, είναι «βία». Όμως ποιες είναι αυτές οι μορφές; Και αλήθεια, είναι δυνατόν να καταστείλουμε κάτι τόσο φυσικό και πρωτόγονο; Ακόμα κι αν είναι εφικτό, είναι και θεμιτό; Ή μήπως έχουμε ανάγκη τη βία; Μήπως αποτελεί υποκρισία η καθολική και άκριτη εναντίωση σε αυτήν; Με άλλα λόγια, πόσο κατακριτέα είναι η βία;

Υπάρχουν πολλές μεταφράσεις και εκδοχές για τον ίδιο τον ορισμό της βίας, πόσο μάλλον για το φάσμα των εκφάνσεών της. Ίσως μία ευρύτερη απόδοση του νοήματος της βίας περιλαμβάνει κάθε δράση που προκαλεί μία αντίδραση και χαρακτηρίζεται από έκλυση οποιασδήποτε μορφής ενέργειας. Η εν λόγω αντίδραση δεν είναι υποχρεωτικά αρνητική, αν και υπεισέρχεται σε αυτήν η έννοια της καταστροφής. Πιο συγκεκριμένα, η σωματική βία προκαλεί υλικές φθορές, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις δύναται να οδηγήσει και σε θετικά αποτελέσματα, όπως στην απελευθέρωση ενός λαού, ή στην αποτίναξη ενός δικτατορικού καθεστώτος. Βέβαια, σε τέτοιες περιπτώσεις δημιουργούνται φαύλοι κύκλοι που αργά ή γρήγορα θα προκαλέσουν νέα ξεσπάσματα βίας, οπότε η θετική χροιά της βίας ωχριά.

Δεν ωχριά, όμως, στο Σύμπαν και στην εξέλιξη της φύσης και της ανθρωπότητας. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ο όρος «κοσμογονική βία» για τη δημιουργία τόσο του Σύμπαντος, όσο και της Γης και των υπόλοιπων ουράνιων σωμάτων. Άλλωστε, όλα ξεκίνησαν με μία μεγάλη έκρηξη. Δε γνωρίζουμε ακόμα με ακριβείς λεπτομέρειες τις συνθήκες και την αιτία αυτής της έκρηξης, ή αν προϋπήρχε κάτι, ωστόσο μόνο βίαιη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, το ίδιο και οι διεργασίες που ακολούθησαν. Το ίδιο βίαιες ήταν και οι γεωλογικές και χημικές διεργασίες που διαμόρφωσαν το κατάλληλο για φιλοξενία της ζωής περιβάλλον στον πλανήτη μας. Ή μήπως δεν είναι βίαιη η έκρηξη ενός ηφαιστείου, ένας σεισμός ή ένα παλιρροϊκό κύμα; Δράση – αντίδραση – καταστροφή. Πρόκειται, βέβαια, για αγνές και φυσικές μορφές βίας. Πρόκειται για πράξεις ουδέτερες, χωρίς θύτη, αλλά με θύματα σε αρκετές περιπτώσεις.

Θύτες υπήρξαν στη συνέχεια, αφού γεννήθηκε η ζωή στη Γη. Οι πρώτοι ζωντανοί οργανισμοί τέθηκαν στον αγώνα της επιβίωσης, στον αγώνα της εξέλιξης. Πτώματα επί πτωμάτων, ο θάνατος του εχθρού για την εξασφάλιση της τροφής και κατά προέκταση της ζωής, επικράτηση του ισχυρότερου με έπαθλο την ευκαιρία του ζευγαρώματος και της αναπαραγωγής. Η ίδια η πράξη της αναπαραγωγής χαρακτηρίζεται από τη βία. Διείσδυση, καταστροφή κυττάρων, ανατομικές και βιολογικές αλλαγές με την επίτευξη της σύλληψης και της κύησης, και η ζωή συνεχίζεται. Μέσα από τη βία διαμορφώθηκαν οι κυρίαρχοι οργανισμοί, το ίδιο και ο άνθρωπος. Κι έτσι ο τελευταίος δημιούργησε τον ανθρώπινο πολιτισμό, ξεχωρίζοντας από τα υπόλοιπα ζώα, κυρίως χάρη στην ανάπτυξη του λόγου. Μα όσο κι αν εκπολιτίστηκε ο άνθρωπος, δεν παύει να χαρακτηρίζεται από αυτό το πρωτόγονο ένστικτο. Όσο κι αν αναπτύχθηκαν τα ανώτερα φλοιικά επίπεδα του εγκεφάλου, τα πιο πρωτόγονα τμήματά του συνεχίζουν να υφίστανται και να ασκούν την επιρροή τους στη συμπεριφορά.

Έτσι, λοιπόν, όσο μορφωμένος και καλλιεργημένος κι αν είναι ένας άνθρωπος, βαθιά μέσα του αισθάνεται πάντα την ανάγκη να εξωτερικεύσει την έμφυτη βία της ανθρώπινης φύσης. Το πιθανότερο είναι να καταστείλει αυτήν την ανάγκη, ή μάλλον να υποκύψει ασυναίσθητα σε αυτήν. Άλλωστε, πέρα από τις προφανείς και κατακριτέες μορφές βίας, υπάρχουν και οι λιγότερο προφανείς, αν και εξίσου κατακριτέες. Ο μορφωμένος άνθρωπος δε θα προβεί σε βία σωματική, πολιτική, θρησκευτική, σεξουαλική ή οπτικοακουστική. Το πιθανότερο είναι να προτιμήσει την ψυχολογική βία. Σε αυτήν την κατηγορία εντάσσεται και η υποσυνείδητη βία, η οποία είναι και η πιο συχνή, καθώς και η πιο ύπουλη, αφού όχι μόνο διαφεύγει της προσοχής μας, αλλά δεν κατακρίνεται και από κανέναν. Όλοι μας καθημερινά διοχετεύουμε βία στον περίγυρό μας, ακόμα και με τον απλούστερο και πιο αθώο τρόπο. Διορθώνοντας τους συνομιλητές μας, κάνοντας συνεχώς υποδείξεις, κατηγορώντας ο ένας τον άλλον έστω και με ήπιο τρόπο, υιοθετώντας εκφράσεις αποδοκιμασίας, εκνευρισμού και απογοήτευσης. Όλα αυτά τα ερεθίσματα έχουν έναν κοινό παρανομαστή, τον αντίκτυπο στην ψυχολογία των συνανθρώπων μας.

Δε συνιστά υποκρισία, λοιπόν, η καταδίκη της βίας όταν όλοι μας είμαστε επιρρεπείς σε αυτήν; Προκειμένου να αρθεί αυτό το παράδοξο, οφείλουμε να αποδεχτούμε τη φύση μας, να συμφιλιωθούμε με τη βία μας, να αναγνωρίσουμε την ανάγκη μας για κυριαρχία και προσωπική ολοκλήρωση μέσω αυτής. Τότε μόνο θα είμαστε πραγματικά ικανοί και έτοιμοι να διοχετεύσουμε τη βία σε πράξεις δημιουργικές και θετικές για την προσωπικότητά μας και το περιβάλλον μας. Τότε μόνο θα είμαστε σε θέση να εκμεταλλευτούμε την ατομική βία για να αντικρούσουμε τη συλλογική. Διότι η ατομική βία δεν είναι κατακριτέα όταν μετουσιώνεται σε θετική ενέργεια, είτε μέσω του αθλητισμού, είτε μέσω της τέχνης, είτε μέσω της κατακραυγής των παθολογιών της κοινωνίας.

Μία τέτοια κοινωνική παθολογία είναι και η συλλογική βία με τις επιμέρους μορφές της. Βία πολιτική, θρησκευτική και ιερή, βία που προκαλεί το φανατισμό των μαζών, βία που καταστέλλει την κριτική σκέψη και προκαλεί τόσο υλικές καταστροφές, όσο και ψυχολογικά και συναισθηματικά τραύματα. Το ίδιο επιζήμια είναι και η κοινωνικοοικονομική βία, που σε κάθε εποχή ασκείται και με διαφορετικό τρόπο. Πώς, λοιπόν, να μην προκληθεί ψυχολογική βία όταν υφίστανται κοινωνικές ανισότητες και καταπάτηση θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Και πώς αυτή η ψυχολογική βία να μη μετουσιωθεί σε σωματική και οπτικοακουστική; Ίσως είναι απαραίτητο να γίνει, έτσι ώστε να ανατραπούν οι ανισότητες και να διεκδικηθούν τα θεωρητικά αναφαίρετα δικαιώματα. Μα αλήθεια, όσες φορές επετεύχθη ο συγκεκριμένος στόχος, δεν ήρθε το επόμενο καθεστώς για να επιβάλει αργά ή γρήγορα τους ίδιους νόμους και κανόνες; Φαύλος κύκλος. Επομένως, η λύση δεν είναι η βία.

Η συλλογική βία, από όποια πλευρά κι αν προέρχεται – είτε του θύτη είτε του θύματος – δεν οδηγεί ποτέ στη δημιουργία. Μόνο η εφευρετικότητα, η φαντασία και η συνεργασία μπορούν να το πετύχουν αυτό. Και φυσικά η ατομική βία μπορεί να αποτελέσει μία μορφή πρώτης ύλης για την περάτωση των απαραίτητων διεργασιών. Μέσω της δημιουργίας τα πάντα είναι εφικτά. Ας διοχετεύσουμε, λοιπόν, όλη μας τη βία και όλα μας τα αρνητικά συναισθήματα σε αυτήν. Το αποτέλεσμα θα μας χαρίσει ευεξία και θα συμβάλει στην πνευματική μας ολοκλήρωση. Και ίσως τότε οι πρωτόγονες ανάγκες μας να ελαχιστοποιηθούν. Ίσως τότε να μην είμαστε τόσο «βία», όσο κυρίως «δημιουργία».