Ερχόμαστε στον κόσμο χωρίς να το επιλέξουμε, από ανθρώπους που δε γνωρίζουμε και υπό συνθήκες που αδυνατούμε να ελέγξουμε. Λογικό, ίσως και κάτι περισσότερο από αυτό που θα μπορούσαμε να ζητήσουμε, αφού δεν ήμασταν παρά μία μάζα κυττάρων προτού αρχίσει να διαμορφώνεται το νευρικό μας σύστημα. Επομένως, μέχρι τη στιγμή της γέννησης δεν τίθεται θέμα ελευθερίας. Τι γίνεται, όμως, από εκεί και πέρα; Αλλάζει κάτι; Ή μήπως συνεχίζουμε να βιώνουμε το ίδιο καθεστώς ανελευθερίας με ένα έμβρυο; Με άλλα λόγια, πόσο ελεύθεροι γινόμαστε; Ή μήπως πρέπει πρώτα να διερωτηθούμε αν είμαστε έστω και λίγο ελεύθεροι;

Τα πρώτα ερεθίσματα που λαμβάνουμε εξακολουθούν να βρίσκονται πέρα από τα όρια του ελέγχου και των επιλογών μας. Ούτε να επικοινωνήσουμε μπορούμε ικανοποιητικά, πόσο μάλλον να λάβουμε αποφάσεις. Tα χρόνια περνάνε κι ο χαρακτήρας μας διαμορφώνεται, εν μέρει με βάση τη σχέση που αναπτύσσουμε με τους γονείς μας. Γινόμαστε «έρμαιο» των διαθέσεων των προγόνων μας, του παράγοντα της τύχης. Τύχη. Αυτό που γινόμαστε, η ίδια μας η ζωή, όλα όσα μας χαρακτηρίζουν είναι το αποτέλεσμα της πλήρωσης μερικών εκατομμυρίων υποθέσεων και προϋποθέσεων, ίσως και περισσότερων, σε ένα ευρύτερο ακαθόριστο σύνολο που τείνει να ασκήσει την επιρροή του στον ψυχισμό μας.

Αλήθεια, από τι μπορεί να επηρεαστεί ο ψυχισμός μας, η προσωπικότητά μας; Γίνεται λόγος για τον γενετικό παράγοντα, τις περιβαλλοντικές επιδράσεις, τις κοινωνικές σχέσεις. Σίγουρα πρόκειται για τους βασικούς συντελεστές στη διαμόρφωση του χαρακτήρα ενός ανθρώπου, μα ως ποιο βαθμό συμμετέχει ο καθένας; Ποια είναι η ακριβής δοσολογία; Ας εξετάσουμε ένα απλό παράδειγμα. Δύο ομοζυγωτικοί δίδυμοι αναθρέφονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, μεγαλώνουν στο ίδιο ακριβώς περιβάλλον και αλληλεπιδρούν με τους ίδιους ανθρώπους τα πρώτα καθοριστικά χρόνια της ζωής τους. Είμαστε σίγουροι ότι θα προκύψουν δύο άνθρωποι με πανομοιότυπο χαρακτήρα; Φυσικά και όχι. Μία μόνο παραλλαγή είναι ικανή να αλλάξει τα πάντα. Αν το ένα βρεφικό κρεβατάκι φωτίζεται περισσότερο, ή βρίσκεται πιο κοντά στους εξωτερικούς ήχους της πόλης, μπορεί να αποτελέσει την ειδοποιό διαφορά.

Κανένας μας δεν είναι απόλυτα ίδιος με κάποιον άλλον. Και κανείς δεν είναι τελείως διαφορετικός από τους υπόλοιπους. Έχοντας θέσει τα θεμέλια του χαρακτήρα μας, πάνω στα οποία θα οικοδομηθούν οι απόψεις μας, η φιλοσοφία μας, η συμπεριφορά μας, γινόμαστε στη συνέχεια μέρος ενός αναπόφευκτου κοινωνικού κομφορμισμού. Προτού βιώσουμε την ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού και της προσωπικής ελευθερίας, προηγείται αυτή της ένταξης στο κοινωνικό σύνολο, σε μια ομάδα ομοίων μας. Θα υποχωρήσουμε, θα προσαρμοστούμε, θα μιμηθούμε, θα κάνουμε σχεδόν ό, τι χρειαστεί για να γίνουμε αποδεκτοί. Κι αυτό δε συμβαίνει μόνο στην αθώα παιδική ηλικία. Κάθε άνθρωπος χαρακτηρίζεται από την έμφυτη ανάγκη να ενταχθεί, να επικοινωνήσει, να κοινωνικοποιηθεί. Είναι φυσιολογικό, θεμιτό, απαραίτητο.

Αυτό που ξεφεύγει από τα όρια του θεμιτού και ηθικού είναι η εκμετάλλευση της «ψυχολογίας της μάζας» από τρίτους. Σε μια εποχή που η τεχνολογία έχει προσδώσει φρενήρη ρυθμό στην καθημερινότητα, σε μια συγκυρία όπου η οικονομική παγκοσμιοποίηση έχει απλώσει τα πλοκάμια της σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, στο βωμό του κέρδους και της ματαιοδοξίας ο άνθρωπος θεωρείται αριθμός, πηγή εσόδων, μέρος ενός καταναλωτικού συνόλου. Πώς, άραγε, μπορεί να χειραγωγηθεί ευκολότερα ένα τέτοιο σύνολο; Όταν όλα τα υποσύνολά του μοιράζονται κοινές πεποιθήσεις, κοινές προτιμήσεις, κοινές ανάγκες. Και πώς μπορεί να επιτευχθεί κάτι τέτοιο; Μα φυσικά μέσω της ψυχολογίας της μάζας. Άλλωστε, μια πιο ομοιόμορφη μάζα τιθασεύεται ευκολότερα.

Κάπου εδώ εμφανίζεται ο καταλυτικός ρόλος των Μέσων Μαζικής (Ενημέρωσης) Χειραγώγησης. Για ποια ελευθερία μιλάμε όταν η ροή των ειδήσεων είναι προκαθορισμένη και φιλτραρισμένη με βάση οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα; Για ποια ελευθερία μιλάμε όταν καθημερινά βομβαρδιζόμαστε με πληροφορίες που μοναδικό στόχο έχουν να μας μετατρέψουν σε καταναλωτικές μηχανές; Ακόμα και το υποσυνείδητό μας αποτελεί στόχο των διαφημιστικών οπλικών συστημάτων. Για την ακρίβεια, το υποσυνείδητο είναι ο πιο εκτεθειμένος στόχος. Η ίδια του η φύση το καθιστά εύπλαστο και δεκτικό. Έτσι, λοιπόν, η διαφήμιση γνωστού αναψυκτικού διεγείρει συναισθήματα αγαλλίασης και οικογενειακής θαλπωρής, οι διαφημίσεις αυτοκινήτων εκπέμπουν δυναμισμό και υπεροχή, ενώ μία βρεφική κρέμα ή ένα απορρυπαντικό μπορεί εύκολα να ταυτιστεί με το ένστικτο της μητρότητας.

Αλλά και η ελευθερία είναι ένστικτο. Προσπάθησε να πλήξεις την ελευθερία κάποιου και αμέσως θα αντιδράσει, θα ξυπνήσει από το λήθαργο του κομφορμισμού και θα υπερασπιστεί τα θεμελιώδη δικαιώματά του. Όμως μόνο όταν η υπονόμευση είναι προφανής, μόνο όταν ο εχθρός είναι ορατός. Δυστυχώς η χαώδης εποχή μας συγκαλύπτει τους καταπιεστές και υπονομευτές της ελευθερίας και των υπόλοιπων δικαιωμάτων μας. Στη φαινομενικά αστείρευτη παροχή ελευθεριών και υπηρεσιών, οι πραγματικές ελευθερίες περιορίζονται. Στην έκρηξη της τεχνολογίας και της πολυτέλειας που προκύπτει, οι ζωτικές ανάγκες παραμερίζονται, αντικαθιστώνται από άλλες επίπλαστες. Οδηγούμαστε, έτσι, με μαθηματική ακρίβεια στον εφησυχασμό. Εφησυχασμός κοινωνικός, συλλογικός και ατομικός, εφησυχασμός πνευματικός και ηθικός.

Ο εφησυχασμός είναι εχθρός της ελευθερίας, σύμμαχος του κομφορμισμού. Σε έναν κόσμο όπου τα ερεθίσματα που αγγίζουν τη συνείδηση και το υποσυνείδητό μας γίνονται όλο και πιο ανεξέλεγκτα, όλο και πιο χαοτικά, ακόμα και η ψευδαίσθηση της ελευθερίας συρρικνώνεται. Ψευδαίσθηση διότι κανείς δεν είναι πραγματικά ελεύθερος στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Αλλά ακόμα και έτσι, αξίζει να παλεύουμε καθημερινά για τον αυτοπροσδιορισμό μας. Αξίζει να επιχειρούμε να ελέγξουμε όσο περισσότερο είναι εφικτό τους παράγοντες που μας επηρεάζουν. Αξίζει, δηλαδή, να μαχόμαστε για αυτήν την ψευδαίσθηση. Από όλες όσες βιώνουμε είναι η πιο αθώα και η πιο δημιουργική. Η πιο ευχάριστη και η πιο αληθοφανής, σε βαθμό που τείνει να χάσει το ψευδές στοιχείο της.