Η ελευθερία του λόγου αποτελεί ένα από τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Ο καθένας μπορεί να εκφράζει την άποψή του, ωστόσο δεν παύει να φέρει την ευθύνη των λεγομένων του. Φαίνεται πως αυτό το δεύτερο σκέλος υποβαθμίζεται από μεγάλη μερίδα της κοινωνίας και, κυρίως, από επικίνδυνες για τη δημόσια υγεία μειονότητες. Η ύπαρξη τέτοιων μειονοτήτων ήταν ανέκαθεν γνωστή. Πλέον η επιρροή τους φαίνεται πως έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε να εκδηλωθούν οι επιπλοκές της παθολογικής τους φύσης. Απόδειξη η πρόσφατη έξαρση της ιλαράς.

Με αφορμή την επανεμφάνιση αυτής της εξαφανισμένης μέχρι πρότινος νόσου, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ορθώς φιλοξενούν εμπειρογνώμονες, γιατρούς και επιδημιολόγους, οι οποίοι ενημερώνουν το κοινό και καταπολεμούν τη νοσηρή παραπληροφόρηση. Τι συμβαίνει, όμως, με την ελευθερία του λόγου; Θεωρείται λογικό και ωφέλιμο να παρουσιαστούν όλες οι απόψεις σε ένα τόσο ευαίσθητο για τη δημόσια υγεία, για την ίδια τη ζωή, θέμα; Κατέχει αλήθεια ο οποιοσδήποτε το δικαίωμα να εκφράσει τη γνώμη του σχετικά με ζητήματα που απαιτούν ειδική εκπαίδευση και χρόνια ενασχόληση; Πόσο μάλλον όταν αυτή η γνώμη αποτελεί τη ρίζα του προβλήματος. Ευτυχώς, βέβαια, η σαθρή επιχειρηματολογία – ή μάλλον η παντελής έλλειψη επιχειρηματολογίας – είναι τόσο κραυγαλέα σε τέτοιες περιπτώσεις που υπονομεύει την επικίνδυνη θέση και εν τέλει λειτουργεί υπέρ της λογικής. Ή μήπως όχι;

Ας εξετάσουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, την εμφάνιση μέλους του αντιεμβολιαστικού κινήματος σε τηλεοπτικό σταθμό μαζικής απήχησης. Ο Γιώργος Γαβράς είναι διαχειριστής μίας «μυστικής ομάδας» στο Facebook, η οποία τάσσεται κατά των εμβολίων. Ο τρόπος σκέψης του είναι ενδεικτικός της φιλοσοφίας που πρεσβεύουν οι ομοϊδεάτες του, οι οποίοι επιδίδονται σε θεωρίες συνωμοσίας με περίσσια ανευθυνότητα και πλήρη άγνοια των ζητημάτων που αναλύουν. Αξίζει μία αποδόμηση του σκοταδισμού που εκπροσωπεί ο εν λόγω διαχειριστής.

Αρχικά προβάλλει περήφανα την ιστορία του τόπου του, αναφέρεται στην εκκλησία που αποτελεί το φόντο της συνέντευξης, στον Μέγα Αλέξανδρο και στον μεγάλο φιλόσοφο και διδάσκαλο Αριστοτέλη. Επίκληση στην αυθεντία; Με μία δικαιολογημένη διάθεση ειρωνείας μπορεί να συμπεράνει ο καθένας, στη συνέχεια, πως αυτή ήταν η μοναδική άξια αναφορά στα λόγια του αντιεμβολιαστή. Η συζήτηση φτάνει φυσικά στα εμβόλια και την άρνηση του πατέρα να εμβολιάσει την πεντέμισι ετών κόρη του, δικαιολογώντας την απόφασή του με το υποτιθέμενο επιχείρημα πως τα εμβόλια είναι επικίνδυνα λόγω των εκδόχων που περιέχουν. Όσες φορές και αν κληθεί αργότερα να τεκμηριώσει τη θέση του, θα ανατρέξει στο συγκεκριμένο επιχείρημα.

Τι είναι, ωστόσο, αυτά τα έκδοχα; Τα έκδοχα είναι ουσίες χωρίς φαρμακευτική δράση, οι οποίες προστίθενται με σκοπό τη βελτίωση κάποιου χαρακτηριστικού ή για να ενισχύσουν την απορρόφηση, κατανομή, διάλυση και δράση της δραστικής ουσίας. Το έκδοχο μπορεί να δράσει ως χρωστικό, λιπαντικό, συνδετικό, αραιωτικό, απορροφητικό μέσο. Στην περίπτωση των εμβολίων πρόκειται για ανοσοενισχυτικές ουσίες που προστίθενται στο σκεύασμα με σκοπό να ενισχύσουν την ανοσογονικότητα (άλατα αργιλίου, θειομερσάλη, ASO4 κ.ά.).

Επιστρέφοντας στη συνέντευξη του κυρίου Γαβρά, προκύπτει μία ακόμα αβάσιμη κατηγορία εναντίον των εμβολίων. Ο αντιεμβολιαστής αναρωτιέται γιατί έχουν αυξηθεί τα ποσοστά του παιδικού καρκίνου και του καρκίνου γενικότερα στη σύγχρονη εποχή όπου οι συνθήκες υγιεινής έχουν βελτιωθεί αισθητά, αγνοώντας πως τα ίδια τα εμβόλια κατέχουν εξέχουσα θέση στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Στον παράλογο συλλογισμό του συμπεραίνει ξαφνικά και χωρίς κανένα ίχνος επιχειρηματολογίας πως τα εμβόλια κρύβονται πίσω από την αύξηση του καρκίνου. Και πάλι αγνοεί σημαντικές παραμέτρους που χαρακτηρίζουν τον σύγχρονο τρόπο ζωής, όπως η δυτικού τύπου διατροφή, οι διάφοροι τύποι ακτινοβολίας και ασφαλώς το κάπνισμα.

Όταν οι δημοσιογράφοι θίγουν το ζήτημα των έγκριτων επιστημονικών ερευνών και περιοδικών, η συζήτηση οδηγείται στο αποκορύφωμα των θεωριών συνωμοσίας. Ο κύριος Γαβράς υποστηρίζει με παρρησία πως τα συγκεκριμένα περιοδικά ελέγχονται από τις φαρμακευτικές εταιρείες και εξυπηρετούν τα οικονομικά τους συμφέροντα. Με βάση το ίδιο σκεπτικό απορρίπτει κάθε φάρμακο, κλείνοντας το μάτι σε μη επιστήμονες της τοπικής κοινωνίας. Μας επαναφέρει, έτσι, στην αρχική του τοποθέτηση προβολής του τόπου του. Με άλλα λόγια, προτιμά να τον εκμεταλλεύονται οικονομικά άνθρωποι που εμπορεύονται την υγεία πλήττοντάς την ποικιλοτρόπως, μόνο και μόνο για να αισθανθεί πως καταπολεμά ένα σύστημα που όσο κι αν έχει επηρεαστεί από τον σύγχρονο καπιταλισμό δεν παύει να σώζει ανθρώπινες ζωές. Όπως και να έχει, το πνεύμα του καπιταλισμού είναι καθολικό και αναπόφευκτο, μα αυτό είναι ένα εντελώς διαφορετικό ζήτημα.

Είναι σημαντικό να ξεκαθαριστεί το θέμα των ανεπιθύμητων ενεργειών που συνεχώς επαναλαμβάνει και αποδίδει στα έκδοχα των εμβολίων ο εν λόγω αντιεμβολιαστής. Σαφώς και υφίστανται ανεπιθύμητες ενέργειες, όπως σε κάθε φάρμακο, μα η πιθανότητα εμφάνισής τους και η σοβαρότητά τους ωχριούν μπροστά στο ατομικό και κοινωνικό όφελος που προσφέρουν τα εμβόλια. Είναι δυνατόν να εμφανιστούν τοπικές αντιδράσεις στο σημείο της ένεσης (διόγκωση, ερυθρότητα, άλγος, επιχώρια λεμφαδενίτιδα) και γενικές αντιδράσεις (πυρετός, ανησυχία, κακουχία, ευερεθιστότητα, αϋπνία, υποτονία, σπασμοί) κυρίως στα εμβόλια του κοκκύτη και της ιλαράς. Ωστόσο με τα νέα εμβόλια κατά του κοκκύτη (ακυτταρικά) οι σοβαρές αντιδράσεις έχουν σχεδόν εξαλειφθεί. Επίσης, όπως συμβαίνει και με κάθε ξένη ουσία που εισάγεται στον οργανισμό, έτσι και με τις ουσίες του σκευάσματος ενός εμβολίου είναι δυνατόν να εμφανιστούν αντιδράσεις υπερευαισθησίας στα διάφορα συστατικά του.

Θεωρητικά, όπως για κάθε ιατρική παρέμβαση, έτσι και για τον εμβολιασμό ισχύει το ότι δεν είναι 100% ακίνδυνος. Στην πράξη όμως η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι κανένα από τα χρησιμοποιούμενα σήμερα εμβόλια δε σχετίζεται αποδεδειγμένα με κάποια σοβαρή ανεπιθύμητη ενέργεια. Αντίθετα, ο μαζικός εμβολιασμός των βρεφών και παιδιών αποτέλεσε τον κύριο συντελεστή για την εξαφάνιση σοβαρών μεταδοτικών νοσημάτων, αποτρέποντας τις βαριές επιπλοκές και τη θνητότητα που αυτά προκαλούν. Οι σοβαρές ανεπιθύμητες αντιδράσεις, που είναι δυνατόν να εμφανιστούν σπανιότατα, είναι το ελάχιστο τίμημα έναντι της προσφοράς των εμβολιασμών στην ανθρωπότητα, όχι μόνο σε ό, τι αφορά την ποιότητα ζωής που και ο ίδιος ο κύριος Γαβράς ανέφερε, αλλά και στην επιβίωση. Καμία συσχέτιση των εμβολίων με καρκίνο δεν έχει παρατηρηθεί (αντιθέτως υπάρχουν εμβόλια που προλαμβάνουν τον ηπατοκυτταρικό καρκίνο και τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας), καμία σύνδεση του γνωστού MMR με τον αυτισμό δεν υφίσταται πέρα από τη χρονική σύμπτωση εκδήλωσης του τελευταίου μετά τον εμβολιασμό.

Η παραπληροφόρηση σχετικά με το MMR και τον αυτισμό βασίζεται στη θεωρία που παρουσιάστηκε σε ένα άρθρο του 1998, στο Βρετανικό ιατρικό περιοδικό The Lancet από τον Andrew Wakefield, για τον οποίο αργότερα αποκαλύφθηκε ότι εξυπηρετούσε συμφέροντα και είχε παραβεί ηθικούς κώδικες. Δυστυχώς δεν είναι ο μόνος γιατρός που σύμφωνα με τα λόγια του κυρίου Γαβρά τίθεται εκτός του υποτιθέμενου συστήματος. Γιατροί που υπογράφουν πλαστά πιστοποιητικά εμβολιασμών θα πρέπει να τίθενται όχι μόνο εκτός «συστήματος», αλλά και εκτός του ιατρικού επαγγέλματος. Γιατροί που υποστηρίζουν τη θέση του κυρίου Γαβρά συνιστούν ακόμα μεγαλύτερο κίνδυνο για τη δημόσια υγεία και θα πρέπει να αντιμετωπίζουν τις ανάλογες νομικές κυρώσεις.

Μα δεν ισχύει η δημοκρατία και η ελευθερία του λόγου; Γιατί να προβάλλεται μόνο η πλευρά των φαρμακευτικών εταιρειών, διερωτάται ο αντιεμβολιαστής. Γιατί να μην προβληθεί, με άλλα λόγια, η πλευρά των ερευνητών του διαδικτύου και όποιων άλλων επιδίδονται σε τέτοιες θεωρίες συνωμοσίας; Ο κύριος Γαβράς μιλά ουσιαστικά για «δικτατορία» στον τομέα της Υγείας. Θεωρεί, δηλαδή, λογικό ο καθένας να εκφέρει ελεύθερα την άποψή του σε ζητήματα που αγνοεί. Θεωρεί αποκλειστική του υποχρέωση να ενημερώνεται. Μόνο που επιλέγει να ενημερωθεί από ανθρώπους που κινδυνολογούν χωρίς καμία επιχειρηματολογία, χωρίς καμία τεκμηριωμένη έρευνα. Σε τέτοιες περιπτώσεις δε χωρά η ελευθερία του λόγου. Αν ο καθένας έφερε την ευθύνη της άποψής του, θα έπρεπε και οι νομικές κυρώσεις να είναι βαρύτατες για όσους θέτουν σε κίνδυνο τις ζωές παιδιών και όχι μόνο. Θα έπρεπε οι νομικές κυρώσεις να είναι ακόμα πιο αυστηρές για τους γονείς που αρνούνται να εμβολιάσουν τα παιδιά τους.

Είναι, λοιπόν, θεμιτή η τηλεοπτική παρουσία του κυρίου Γαβρά ή του οποιοδήποτε αντιεμβολιαστή; Θεωρείται ωφέλιμη η προβολή τέτοιων απόψεων, όσο προφανής κι αν είναι η έλλειψη επιχειρηματολογίας; Άλλωστε ο καθένας απευθύνεται στο κοινό του. Η παραπληροφόρηση, ο ίδιος ο παραλογισμός είναι ένας σπόρος που αν βρει γόνιμο έδαφος θα ριζώσει, θα φυτρώσει και θα σπείρει γύρω του τον σκοταδισμό και στη συγκεκριμένη περίπτωση τη νοσηρότητα και εν τέλει ακόμα και τον θάνατο. Η δημοκρατία και η ελευθερία του λόγου δε θα είχαν καμία αξία αν δεν εξυπηρετούσαν τον άνθρωπο, τη ζωή, την υγεία.